Η δουλειά του βιβλίου στον 21ο αιώνα

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα ζητήσαμε από πέντε ανθρώπους του βιβλίου να μας λύσουν την απορία: υπάρχει ή όχι φως στο τούνελ;

Οι παγκόσμιες ημέρες που συγκινούν και κινούν το ενδιαφέρον είναι αυτές που αναφέρονται σε προστατευόμενα είδη, αδύναμες κοινωνικά ομάδες και ζητήματα που χρίζουν άμεσης επίλυσης. Δεν υπάρχει παγκόσμια ημέρα χρημάτων, ούτε κάποια επέτειος αφιερωμένη στο shopping (από όσο γνωρίζουμε τουλάχιστον). Σήμερα, 23 Απριλίου, κι όπως κάθε χρόνο γιορτάζεται με απόφαση της UNESCO η Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου. Όσο όμως κι αν αγαπάμε το διάβασμα είναι φανερό ότι το βιβλίο βρίσκεται εδώ και κάποια χρόνια σε κρίση. 

Ζητήσαμε, λοιπόν, με αφορμή τη σημερινή επέτειο από πέντε ανθρώπους που κινούνται -με τον έναν ή τον άλλο τρόπο- στον χώρο του βιβλίου να μας λύσουν κάποιες απορίες για να δούμε αν υπάρχει φως σε αυτό το βαθύ τούνελ: Πόσο έχουν αλλάξει οι αναγνωστικές συνήθειες μέσα από τα χρόνια; Υπάρχει μέλλον για τα βιβλία ή οδηγούμαστε σε μία δυστοπία όπου το διάβασμα θα γίνεται μονάχα πλάγια και βιαστικά; 

Αχιλλέας Κυριακίδης

"Η πραγματική δυστοπία αρχίζει (είθε ποτέ) πάνω από τους 451 βαθμούς".

Απαντώ, θεωρώντας ότι το πρώτο σκέλος της ερώτησής σας, έτσι όπως διατυπώνεται, κατ’ αρχάς αφορά τους Έλληνες, και κατά δεύτερον δεν έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο διαβάζουν οι Έλληνες. Φοβάμαι, λοιπόν, ότι, σε πείσμα του εκδοτικού οργασμού που άρχισε να σημειώνεται τη δεύτερη δεκαετία της μεταπολίτευσης, και εξαιτίας της πανεύκολης άλωσης της ζωής τους από την τηλεόραση, οι αναγνωστικές συνήθειες της μεγάλης πλειονότητας των Ελλήνων παραμένουν θλιβερά ίδιες, καταπιεσμένες και εκμηδενισμένες από τις μη-αναγνωστικές.

Η απάντηση στο δεύτερο σκέλος είναι πιο αισιόδοξη (για το έντυπο βιβλίο): τίποτα ηλεκτρονικό δε δείχνει ικανό να υποκαταστήσει την ηδονή που προσθέτουν στην ανάγνωση η αφή και η όσφρηση (όπως ακριβώς συμβαίνει και με το virtual sex). Η πραγματική δυστοπία αρχίζει (είθε ποτέ) πάνω από τους 451 βαθμούς.

Info: Ο Αχιλλέας Κυριακίδης είναι σκηνοθέτης, συγγραφέας κι ένας από τους πιο γνωστούς Έλληνες μεταφραστές. Το τελευταίο του βιβλίο "Ο Χόρχε Λούις Μπόρχες και η αγωνία της μετάφρασης" κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.

Μανώλης Ανδριωτάκης

"Ο εχθρός του βιβλίου, της δημιουργικότητας, της φαντασίας και της κριτικής σκέψης, είναι η ελλειμματική προσοχή".

Ζούμε σε μια κοινωνία ελλειμματικής προσοχής. Το περιβάλλον βρίθει περισπασμών, κι ο ανθρώπινος εγκέφαλος καλείται να πράξει το αδύνατο: να αντεπεξέλθει ενώ γύρω του σκάνε αλλεπάλληλα πληροφοριακές βόμβες που δεν τον αφήνουν να συγκεντρωθεί. Σ’ αυτό τον χώρο, το βιβλίο είναι ένα αργό, παρωχημένο, απαιτητικό προϊόν πολυτελείας που απαιτεί συγκέντρωση, προσπάθεια, ησυχία. Ελάχιστοι μόνο διατηρούν ή εξασκούνται πλέον στην ανάγνωση μεγάλων κειμένων. Η εποχή ευνοεί τη συμπύκνωση, τη συντομία, την άμεση επιβράβευση. Διαβάζουν μόνο ελάχιστοι προνομιούχοι. Τα βιβλία πια αγοράζονται μόνο από φανατικούς βιβλιόφιλους κι επιδειξιομανείς. Όλο και περισσότεροι παραδέχονται ότι αδυνατούν να διαβάσουν ολόκληρο βιβλίο.

Πώς να διαβάσεις όταν είσαι διαρκώς σε διάσπαση; Πώς να σκεφτείς όταν είσαι διαρκώς σε διάσπαση; Ο εχθρός του βιβλίου είναι η ελλειμματική προσοχή, όχι οι συσκευές, ούτε οι νέες τεχνολογίες. Και το βιβλίο μια τεχνολογία είναι. Ο εχθρός της δημιουργικότητας, της φαντασίας και της κριτικής σκέψης, είναι η ελλειμματική προσοχή. Αναπτύξαμε μέσα στους αιώνες τους εγκεφάλους μας, ενδυναμώνοντας την ικανότητά μας να συγκεντρωνόμαστε και τώρα υπονομεύουμε όλη αυτή την πρόοδο, επιστρέφοντας στην κατάσταση του πιθήκου, αντιδρώντας διαρκώς σε στιγμιαία ερεθίσματα.

Δε μπορώ να διακρίνω πιο δυσοίωνη προοπτική. Πολίτες που αδυνατούν να συγκεντρωθούν σε απαιτητικές εργασίες, όπως το διάβασμα κειμένων που υπερβαίνουν το μέγεθος μιας ανάρτησης στο ίντερνετ, είναι εξαιρετικά ευάλωτοι στη χειραγώγηση της προσοχής τους και κατ’ επέκταση της ίδιας της κρίσης τους.

Info: O Μανώλης Ανδριωτάκης γεννήθηκε το 1974, δημοσιογραφεί επαγγελματικά από το 2001, έχει δημοσιεύσει δέκα βιβλία και πέντε ντοκιμαντέρ κι έχει ειδικευτεί σε θέματα χρήσης της τεχνολογίας και του διαδικτύου.

Γιάννης Γορανίτης

"Στον πυρήνα της προόδου θα φωλιάζει εσαεί η ανάγκη να διαβάζουμε".

Το big-bang της σύγχρονης τεχνολογίας και του ίντερνετ προκάλεσε ένα αδιανόητο disruption στον τρόπο που ψυχαγωγούμαστε. Σε αντίθεση όμως με τη μουσική, τις ταινίες και τις τηλεοπτικές σειρές, το ωστικό κύμα της έκρηξης δεν έχει φτάσει με την ίδια ένταση στον κλάδο του βιβλίου. Κόντρα στις διαρκώς ανανεούμενες προβλέψεις για το επερχόμενο τέλος του, το βιβλίο αντιστέκεται και είμαι αισιόδοξος ότι θα συνεχίσει να αντιστέκεται για αρκετούς αιώνες στο μέλλον.

Προφανώς, δεν αναφέρομαι αποκλειστικά στο έντυπο βιβλίο, αλλά και στο ebook, το audio-book, το AR-book ή οποιαδήποτε άλλη εκδοχή ή μετεξέλιξή του εμφανιστεί – γιατί το μόνο βέβαιο είναι ότι θα εμφανιστεί. Αρκεί βέβαια οι εμπλεκόμενοι στον κλάδο (εκδότες, συγγραφείς, και βέβαια αναγνώστες) να αντιληφθούν εγκαίρως ότι η τεχνολογική εξέλιξη μπορεί να λειτουργήσει σε θετική κατεύθυνση και προς όφελός τους, ώστε να την αξιοποιήσουν πριν τους προσπεράσει η εξέλιξη. Είμαι λοιπόν αισιόδοξος για το μέλλον του βιβλίου. Για να κυριολεκτώ: δεν είμαι αισιόδοξος για το μέλλον του βιβλίου ως υλικό μέσο, αλλά για το μέλλον της αφήγησης και της ανάγνωσης.

Ο άνθρωπος θα συνεχίσει να διαβάζει – ή τέλος πάντων, να γίνεται δέκτης αφηγήσεων. Η αφήγηση είναι σύμφυτη με τη φύση του. Γι’ αυτό και θεωρώ ότι το μέσο ανάγνωσης και η μορφή των κειμένων είναι ελάσσονος σημασίας. Είναι αδιάφορο αν θα διαβάζουμε λέξεις λαξευμένες σε πέτρες, αν θα τις βλέπουμε εκτυπωμένες σε πολτοποιημένα δέντρα, αν θα ξεφυλλίζουμε χειρόγραφα ή οθόνες ηλεκτρονικής μελάνης, αν θα ακούμε τις ιστορίες ή θα τις παρακολουθούμε μέσω ολογραμμάτων.

Αυτό που δεν θα πάψει να έχει σημασία είναι το περιεχόμενο. Περιεχόμενο που θα συνεχίσει να βελτιώνεται και να εξελίσσεται. Όσο επελαύνει η τεχνητή νοημοσύνη, τα ρομπότ και οι αλγόριθμοι, τόσο περισσότερο χρόνο και χώρο θα έχουμε για δημιουργικές δραστηριότητες. Όσο προοδεύει η τεχνολογία, τόσο θα προοδεύει η ανθρωπότητα. Και στον πυρήνα της προόδου θα φωλιάζει εσαεί η ανάγκη να γράφουμε και να διαβάζουμε.

Info: Ο Γιάννης Γορανίτης εργάζεται ως δημοσιογράφος, μεταφραστής και ghostwriter βιογραφιών. Για τη σπονδυλωτή συλλογή διηγημάτων "24" (Εκδόσεις Πατάκη) κέρδισε το βραβείο "Πρωτοεμφανιζόμενος στην Πεζογραφία" του περιοδικού "Ο Αναγνώστης".

Άθως Δημουλάς

"Το βιβλίο βρίσκεται σε κρίση, έχει σπρωχτεί στο περιθώριο αλλά εξακολουθεί να συντηρεί γύρω του μια ζωντανή κοινότητα".

Το βιβλιοπωλείο που αγόραζα βιβλία μικρός έγινε αργότερα βιβλιοχαρτοπωλείο, μοιράζοντας τα ράφια του σε ντοσιέ, ζελατίνες και ευπώλητα. Μετά κάποια στιγμή έκλεισε εντελώς. Υπάρχουν δεκάδες αναγνώσεις για αυτήν την επιχειρηματική αποτυχία αλλά μια εξ αυτών ίσως απαντάει στο πώς έχουν αλλάξει οι αναγνωστικές συνήθειες τα τελευταία 25 χρόνια – διαβάζουμε λιγότερο. Υπάρχουν οι προφανείς αιτίες (τηλεόραση, ίντερνετ, social media) και οι λιγότερο προφανείς, όπως η προβληματική ενημέρωση γύρω από το βιβλίο, η διάσπαση της πληροφορίας, η ασυνέπεια της κριτικής, η απουσία προτάσεων με άποψη, η εμπορευματοποίησή του.

Είναι η απόσταση από το να έχεις πάντα ένα βιβλίο μαζί σου ή στο κομοδίνο σου μέχρι να το αντιμετωπίζεις ως μια διαδικαστική λύση για δώρο. Μπορεί να διαβάζουμε λιγότερο και λιγότεροι, λοιπόν, όμως το αναγνωστικό κοινό δεν είναι μικρό. Δύσκολα θα μεγαλώσει, πιθανόν να μικρύνει λίγο ακόμα αλλά δεν θα εξαφανιστεί. Τον τελευταίο χρόνο (με αφορμή και το γεγονός ότι η Αθήνα ήταν Παγκόσμια Πρωτεύουσα του βιβλίου, έναν ρόλο που για την ιστορία να πούμε ότι προσεγγίστηκε κάπως άχαρα) βρέθηκα σε αρκετές εκδηλώσεις και είδα αίθουσες γεμάτες. Στα κεντρικά βιβλιοπωλεία υπάρχει πάντα κίνηση. Η παραγωγή είναι μεγάλη και αρκετοί οίκοι κάνουν εξαιρετική δουλειά. Το βιβλίο βρίσκεται σε κρίση, έχει σπρωχτεί στο περιθώριο (μαζί και οι συγγραφείς με το χαμένο τους κύρος) αλλά εξακολουθεί να συντηρεί γύρω του μια ζωντανή κοινότητα.

Δεν αποτελείται από όσους ξέρουν ανάγνωση, όπως συνέβαινε κάποτε, αλλά από όσους συνεχίζουν να ικανοποιούν την ανάγκη τους για διασκέδαση μέσα από τις σελίδες. Από τους πιστούς. Αυτούς που δεν θα διαβάσουν πλάγια ή βιαστικά αλλά γραμμή τη γραμμή, με ενθουσιασμό για τη λογοτεχνία, η οποία παρεμπιπτόντως δεν βρίσκεται σε καμία κρίση.

Info: Ο Άθως Δημουλάς είναι δημοσιογράφος, εργάζεται στο περιοδικό "Κ" της Καθημερινής.

Κατερίνα Μαλακατέ

"Μπορεί να πεθάνει η μυθοπλασία; Ο νους του ανθρώπου την έχει ανάγκη για να υπάρξει, ιντριγκάρει το φαντασιακό του, τον χαλαρώνει".

Οι αναγνωστικές συνήθειες, και οι δικές μου και των γύρω μου έχουν αλλάξει αισθητά. Και εγώ κι αυτοί μεγαλώνουμε, έχουμε πίσω μας άλλο φορτίο ανάγνωσης. Αλλά κυρίως ζούμε μία μεγάλη τεχνολογική επανάσταση που τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της μόνο να τις φανταστούμε μπορούμε∙ το διαδίκτυο. Η πληροφορία είναι πια ανοιχτή, μαθαίνουμε για τόσα βιβλία κάθε μέρα, άλλα διαμάντια, άλλα σκουπίδια, μιλάμε για αυτά σε διαδικτυακές ομάδες, ζηλεύουμε λίγο αυτούς που διαβάζουν περισσότερο, ή και ποιοτικότερα, μπορούμε εκείνο το βιβλίο που μας γυάλισε να το αγοράσουμε άμεσα με το πάτημα ενός κουμπιού και να το έχουμε σε μια συσκευή ανάγνωσης.

Στα social media διαβάζουμε και γράφουμε. Στα social media κοιτάμε τις εικόνες και την εικόνα μας. Στα κοινωνικά δίκτυα διαβάζουμε όλοι μικρά κείμενα, σκρολάρουμε στα μεγάλα. Αναρωτιέται κανείς, η εποχή μας οδηγεί στο flash fiction, στις πολύ μικρές ιστορίες, στην μπουκιά της ανάγνωσης; Η πρώτη επιφανειακή απάντηση είναι ναι. Όμως παράλληλα γυρνάμε και στις μεγάλες αφηγήσεις, στα ογκώδη βιβλία που εμβαθύνουν σε ιδέες και καταστάσεις και διαφέρουν από αυτό που κάνουμε καθημερινά διαβάζοντας συνεχώς μικρά στάτους, κάποτε άνευ σημασίας. Μπορεί να πεθάνει η μυθοπλασία; Ο νους του ανθρώπου την έχει ανάγκη για να υπάρξει, ιντριγκάρει το φαντασιακό του, τον χαλαρώνει.

Θα αλλάξει ίσως στο μέλλον ο τρόπος που την απολαμβάνουμε. Δεν θα σταματήσει να είναι μυθοπλασία, δεν θα σταματήσει να μας διεγείρει. Ο τρόπος- αν θα είναι έντυπο βιβλίο, ταινία, σειρά, παράσταση, e-book, audio book ή ένας βάρδος γύρω από τη φωτιά με τη λύρα του, με αφήνει αδιάφορη.

Info: Η Κατερίνα Μαλακατέ είναι συγγραφέας ("Το Σχέδιο", εκδ. Μελάνι), blogger, βιβλιοπώλης και διαχειρίστρια της βιβλιοφιλικής ομάδας "Διαβάζοντας".