Το καλοκαίρι του 1972, ο John Calhoun ανέβηκε στο βήμα της Royal Society of Medicine στο Λονδίνο. "Θα μιλήσω κυρίως για ποντίκια", ξεκίνησε, "αλλά οι σκέψεις μου αφορούν τον άνθρωπο, τη θεραπεία, τη ζωή και την εξέλιξή της". Ο Calhoun, τότε διευθυντής του Εργαστηρίου Εξέλιξης του Εγκεφάλου και της Συμπεριφοράς στο National Institute of Mental Health των ΗΠΑ, παρουσίασε ένα πείραμα που έμελλε να γίνει θρύλος: το Universe 25.
Ήταν μια περίπλοκη κατασκευή, ένα είδος "πολυκατοικίας" για ποντίκια – 16 κτίρια σε τετράγωνη διάταξη, 256 διαμερίσματα, άφθονο φαγητό και νερό, πλήρης απουσία κινδύνων. Μια τέλεια κοινωνία. Ο Calhoun και η ομάδα του παρακολουθούσαν τα ποντίκια για περισσότερο από τρία χρόνια, σημειώνοντας κάθε τους κίνηση.
Από την ευημερία στην κατάρρευση
Στην αρχή, όλα λειτουργούσαν ιδανικά. Οι πληθυσμοί αυξάνονταν, τα ζώα συμβίωναν αρμονικά, υπήρχε αφθονία. Όμως σταδιακά, η τελειότητα άρχισε να ραγίζει. Ο υπερπληθυσμός οδήγησε σε απρόσμενες συμπεριφορές: οι αρσενικοί έχασαν τη σεξουαλική τους ορμή, οι θηλυκές εγκατέλειπαν τα μικρά τους, οι κοινωνικές δομές κατέρρευσαν.
Ο Calhoun μίλησε για ένα "behavioral sink”, μια "συμπεριφορική καταβύθιση" όπου τα ποντίκια ένιωθαν την ανάγκη να συνωστίζονται, ακόμη κι αν αυτό τα έβλαπτε. "Όταν εγκαθίσταται ένα behavioral sink", είπε, "η κανονική κοινωνική οργάνωση πεθαίνει".
Ακόμα κι όταν μετέφεραν κάποια από τα ποντίκια σε νέους, άνετους χώρους, αυτά συνέχιζαν να επιδεικνύουν παθολογική συμπεριφορά. Το πείραμα είχε δημιουργήσει κάτι που δεν μπορούσε να αναιρεθεί.
Οι "Beautiful Ones”
Μέσα στο χάος εμφανίστηκε μια παράξενη κατηγορία ποντικιών. Ο Calhoun τα αποκάλεσε "Beautiful Ones”: πλάσματα που περνούσαν τις μέρες τους καλλωπίζοντας τον εαυτό τους και αποφεύγοντας κάθε κοινωνική επαφή. "Ήταν ικανά μόνο για τις πιο απλές λειτουργίες που διασφαλίζουν τη φυσιολογική επιβίωση", είπε.
Ο ίδιος προειδοποίησε ότι αν δεν βρεθεί τρόπος να αντιμετωπιστεί η ανθρώπινη "πληθυσμιακή βόμβα", θα βλέπαμε ανάλογα φαινόμενα και στους ανθρώπους. Το Universe 25 έγινε έτσι ένας καθρέφτης – όχι μόνο για τη βιολογία, αλλά για τον πολιτισμό μας.
Από τη δόξα στη λήθη
Το πείραμα του Calhoun συζητήθηκε παντού – από το Time και το Newsweek μέχρι τη Γερουσία των ΗΠΑ. Ο Τύπος το παρουσίαζε άλλοτε ως προειδοποίηση για την κοινωνική παρακμή, άλλοτε ως επιστημονική επανάσταση. Ο ίδιος όμως θεωρούσε ότι η δουλειά του δεν ήταν καταστροφολογική, αλλά προειδοποιητική: "Οι αρουραίοι δεν είναι άνθρωποι", έλεγε, "αλλά μοιραζόμαστε σημαντικές ομοιότητες στη φυσιολογία και στις κοινωνικές σχέσεις".
Τα επόμενα χρόνια, το έργο του επηρέασε συγγραφείς, αρχιτέκτονες και κινηματογραφιστές. Ο Tom Wolfe εμπνεύστηκε από την έννοια του behavioral sink στο βιβλίο The Pump House Gang, ενώ η παιδική λογοτεχνία βρήκε αναφορές στα Rats of NIMH.
Παρά την τεράστια δημοσιότητα, η ακαδημαϊκή κοινότητα σταδιακά αποστασιοποιήθηκε. Οι μεταγενέστερες μελέτες δεν κατάφεραν να επιβεβαιώσουν τα φαινόμενα που παρατήρησε ο Calhoun, ενώ η ανθρωπομορφική του γλώσσα θεωρήθηκε υπερβολική. Έτσι, το όνομά του άρχισε να ξεθωριάζει.
Μια διαχρονική προειδοποίηση
Ωστόσο, η ιστορία του John Calhoun και του Universe 25 δεν ξεχάστηκε ποτέ εντελώς. Επανεμφανίζεται κάθε φορά που μιλάμε για κοινωνική αποξένωση, υπερπληθυσμό ή την ψυχολογική φθορά των σύγχρονων πόλεων. Για πολλούς, το πείραμα αυτό μοιάζει σήμερα πιο επίκαιρο από ποτέ.
Ίσως γιατί πίσω από τα ποντίκια του Calhoun κρύβεται μια απλή, ενοχλητική αλήθεια: ότι η ευημερία χωρίς σκοπό, και η άνεση χωρίς ανθρώπινη επαφή, μπορεί να οδηγήσουν ακόμη και τον πιο εξελιγμένο πολιτισμό στην κατάρρευση.
Ακολούθησε το Esquire στο Facebook, το Twitter και το Instagram.