Η ιδιαίτερη περίπτωση της Ισλανδίας απέναντι στην πανδημία

Στις 19 Οκτωβρίου 1918 η Ισλανδία ζούσε μιαν ιστορική στιγμή. Ήταν η μέρα της διεξαγωγής του δημοψηφίσματος για την μετατροπή της νήσου σε ανεξάρτητο κυρίαρχο κράτος, σε "προσωπική ένωση” με το στέμμα της Δανίας. Ήταν όμως, όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, και η έναρξη μιας άλλης, μεγάλης περιπέτειας. Την ημέρα εκείνη κατέπλευσαν στο λιμάνι του Ρέικιαβικ το φορτηγό πλοίο Willemoes, προερχόμενο από την Αμερική, και το επιβατηγό Botnía, που είχε αποπλεύσει από την Κοπεγχάγη. 

Παράλληλα, στο κοντινό λιμάνι του Χάφναφιέρδουρ έδεσε ένα αλιευτικό που επέστρεφε από τη Βρετανία. Και τα τρία μετέφεραν, κοντά στους άλλους επιβαίνοντες, και τον ιό της γρίπης, ο οποίος ήδη μάστιζε μεγάλο μέρος της υφηλίου. Εγκαινιάσθηκε έτσι το ισλανδικό κεφάλαιο της μεγάλης φονικής πανδημίας που στέρησε εκείνη τη χρονιά τη ζωή έως και πενήντα εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο. Εκείνο το μοιραίο φθινόπωρο υπήρξε από πολλές απόψεις δύσκολο για την Ισλανδία, καθώς μία εβδομάδα νωρίτερα είχε εκραγεί το ηφαίστειο Κάτλα, σκορπίζοντας παντού την τέφρα του, ενώ ο χειμώνας που ακολούθησε ήταν από τους πιο ψυχρούς.

Η γρίπη εξαπλώθηκε με μεγάλη ταχύτητα στην Ισλανδία. Τα πρώτα κρούσματα εμφανίσθηκαν στην Σχολή Μηχανικών του Ναυτικού, όπου φοιτούσε ο αδελφός μίας εκ των επιβατών του Botnía. Μέσα σε τρεις εβδομάδες η επιδημία είχε ήδη φθάσει στην κορύφωσή της, πλήττοντας κυρίως δυτικό τμήμα της νήσου, καθώς και τις νότιες ακτές όπου είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται ραγδαία οι σκάλες των αλιευτικών. Για ένα μικρό νησιωτικό έθνος, η απειλή ήταν τεράστια. Άλλωστε η Ισλανδία είχε κινδυνεύσει και άλλοτε να ξεκληριστεί, καθώς ο Μαύρος Θάνατος, που ενέσκηψε το 1402-1404 και εκ νέου το 1494-1495 είχε αφανίσει το 50%-60% και 30%-50% του πληθυσμού αντιστοίχως, ενώ και η επιδημία ευλογιάς του 18ου αιώνα οδήγησε στο θάνατο περίπου το ένα τρίτο των Ισλανδών.

Το 1918, το 64% του συνολικού πληθυσμού κατοικούσε ακριβώς στις περιοχές που κατεξοχήν επλήγησαν από την γρίπη. Αντιθέτως, στα περισσότερο αραιοκατοικημένα βόρεια και ανατολικά μέρη, οι κάτοικοι αυτο-απομονώθηκαν και απέφυγαν τα χειρότερα. Στα εξωτερικά όρια των περιοχών αυτών τοποθετήθηκαν φρουρές. Στην πρωτεύουσα Ρέικιαβικ, που τότε μετρούσε 15.000 κατοίκους, η μεταδοτικότητα της γρίπης ξεπέρασε το 63% και η θνησιμότητα το 2,3% Ο ιός έπληττε κυρίως τα παιδιά κάτω των 4 ετών, τους νέους 20 έως 40 ετών, τους ηλικιωμένους και με εξαιρετική βιαιότητα τις εγκύους, που υπέκυψαν σε ποσοστό 37% των κρουσμάτων. Αυτό πιθανότατα εξηγεί το γιατί ο αριθμός των γεννήσεων έπεσε από τις 26,5-28 ανά 1.000 κατοίκους τα προηγούμενα χρόνια στις 23,3 το 1919.

Την εποχή εκείνη οι Ισλανδοί δεν είχαν ακόμη επιτύχει την εκμετάλλευση της γεωθερμίας και οι συνθήκες διαβίωσης ήσαν σκληρές. Ιδίως στο Ρέικιαβικ, όπου παρατηρούνταν έλλειψη στέγης, ολόκληρες οικογένειες της εργατικής τάξης συνωστίζονταν σε μη θερμαινόμενα ξύλινα σπίτια λίγων δωματίων. Οι κινηματογράφοι, πάλι, που αποτελούσαν αγαπημένο χώρο αναψυχής των Ισλανδών, εξελίχθηκαν σε ιδεώδεις χώρους διάδοσης του φονικού ιού.

Την 1η Νοεμβρίου σημειώθηκαν οι πρώτοι θάνατοι. Στις 6 Νοεμβρίου διεκόπη η έκδοση των εφημερίδων. Σταμάτησε επίσης η περισυλλογή των σκουπιδιών, όπως και οι τηλεπικοινωνίες με τον έξω κόσμο, καθώς ασθένησαν όλοι οι υπάλληλοι της Κρατικής Εταιρείας Τηλεφωνίας, πλην ενός. Το 23,7%.των ασθενών εμφάνιζε πνευμονία και οι δύο ιδιωτικές κλινικές της πρωτεύουσας δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν. Το δημοτικό σχολείο του κεντρικού Ρέικιαβικ μετατράπηκε σε νοσοκομείο και άρχισε να δέχεται τους πρώτους του ασθενείς στις 11 Νοεμβρίου. Συνολικά νοσηλεύθηκαν εκεί 107 άνθρωποι, εκ των οποίων οι 35 κατέληξαν. Χρησιμοποιήθηκε για τις ανάγκες της νοσηλείας και ένα ελλιμενισμένο καράβι.

Στις 20 Νοεμβρίου τα διαθέσιμα φέρετρα είχαν εξαντληθεί και άρχισε η απόθεση των σορών των θυμάτων σε ομαδικούς τάφους. Οι εορτασμοί για την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας την 1η Δεκεμβρίου ακυρώθηκαν. Μέσα σε έξι εβδομάδες, οπότε η επιδημία έδειξε να κλείνει τον κύκλο της, περίπου 540 άνθρωποι είχαν χάσει τη ζωή τους, οι περισσότεροι από τους μισούς στην πρωτεύουσα. Οι αρχές βρέθηκαν να αναζητούν λύσεις για τα εγκαταλελειμμένα παιδιά των οποίων οι γονείς νοσούσαν ή είχαν πεθάνει.

Η επιδημία οδήγησε, πάντως, τους Ισλανδούς σε αξιοθαύμαστη συσπείρωση και αλληλεγγύη. Στο Ρέικιαβικ ιδρύθηκε ειδική υγειονομική επιτροπή, η οποία υποδιαίρεσε την πόλη σε 13 τομείς δράσης και διενέργησε έλεγχο της κατάστασης της υγείας όλων των πολιτών. Ομάδες εθελοντών, στις οποίες πρωτοστατούσαν οι αναρρώσαντες, πλαισίωσαν τους γιατρούς και νοσηλευτές ή ανέλαβαν την διανομή τροφίμων στις κατοικίες των νοσούντων. Έρανος για την στήριξη των πληγέντων απέδωσε 63.000 κορώνες, όταν το ωρομίσθιο της εποχής μετά βίας έφθανε τη μία κορώνα.

Οι Ισλανδοί κράτησαν το δίδαγμα της αποφασιστικής και ανιδιοτελούς συλλογικής δράσης, ενώ στις δεκαετίες που ακολούθησαν έβαλαν τα θεμέλια ενός ζηλευτού κοινωνικού κράτους, απαντώντας στο στεγαστικό πρόβλημα και οικοδομώντας ένα εύρωστο σύστημα περίθαλψης. Βοηθήθηκαν, βεβαίως, πολύ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από το Σχέδιο Μάρσαλ, καθώς κατέγραψαν την μεγαλύτερη κατά κεφαλήν εισροή αμερικανικής βοήθειας παγκοσμίως. Όμως είναι, πάνω από όλα, ο ακατάβλητος εθνικός χαρακτήρας τους που τους βοήθησε να σταθούν όρθιοι και κατάλληλα προετοιμασμένοι πλέον και για παρόμοιες προκλήσεις του 21ου αιώνα.

Απέναντι στη νέα απειλή

Η πανδημία COVID-19 βρήκε την σημερινή Ισλανδία των 364.000 κατοίκων να αποτελεί ήδη αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των επιστημόνων, καθώς ο μικρός, ομοιογενής και καλά καταγεγραμμένος πληθυσμός της (με ληξιαρχεία ανελλιπώς ενημερωμένα από το 1703) προσφέρεται για την ανάπτυξη μοντέλων διαχείρισης υγιειονομικών κρίσεων. Έτσι, μέχρι πριν από λίγους μήνες, σε ανύποπτο, όπως φανταζόμασταν, χρόνο, διατυπώνονταν αμφιλεγόμενα σενάρια για τα συγκριτικώς απομονωμένα νησιωτικά έθνη, όπως η Ισλανδία, ως θύλακες διαιώνισης του ανθρώπινου πολιτισμού σε περίπτωση φονικής πανδημίας ή αντλούνταν διδάγματα από την εμπειρία του 1918 σχετικά με την σημασία της γενετικής προδιάθεσης στην προσβολή από ιούς. Το πρώτο επιβεβαιωμένο κρούσμα του ιού Sars-Cov-2 στην Ισλανδία εντοπίσθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2020. Επρόκειτο για έναν σαραντάχρονο Ισλανδό, ο οποίος έξι μέρες νωρίτερα είχε επιστρέψει από το ιταλικό χιονοδρομικό κέντρο του Άνταλο, εμφάνισε συμπτώματα και τέθηκε σε καραντίνα σε νοσοκομείο του Ρέικιαβικ. Η χώρα κηρύχθηκε σε κατάσταση ετοιμότητας.

Στις 2 Μαρτίου τα κρούσματα στην πρωτεύουσα είχαν φθάσει τα εννέα (πέντε άνδρες και τέσσερις γυναίκες). Στην πλειοψηφία τους προέρχονταν από την Ιταλία ή και την Αυστρία – από το διαβόητο πλέον χιονοδρομικό κέντρο του Ίσγκλ. Αποφασίστηκε ο προληπτικός περιορισμός όσων προέρχονταν από τις περιοχές υψηλού κινδύνου για 14 ημέρες και θεσπίσθηκε ποινή τρίμηνης φυλάκισης για όσους παραβιάζουν την καραντίνα. Στις 6 Μαρτίου οι προσβεβλημένοι έφθασαν τους 45, συμπεριλαμβανομένων και των πρώτων τεσσάρων κρουσμάτων εγχώριας μετάδοσης. Στις 11 Μαρτίου, οπότε τα κρούσματα έφθαναν τα 90 και οι άνθρωποι σε καραντίνα τους 700, ανακοινώθηκε η περίπτωση του πρώτου ασθενούς που παρουσίασε συμπτώματα τέτοια, ώστε να χρειάζεται νοσοκομειακή νοσηλεία. Από τις 16 Μαρτίου, έκλεισαν τα λύκεια και τα Πανεπιστήμια και απαγορεύθηκαν οι συγκεντρώσεις περισσότερων από 20 ατόμων (ή έως και 100 ατόμων, αν τηρούνται οι απαιτούμενες αποστάσεις). Παράλληλα, τα σούπερ-μάρκετ επεφύλαξαν την πρώτη ώρα της λειτουργίας τους αποκλειστικά για τους ηλικιωμένους και ευπαθείς πελάτες.

Το πρώτο θύμα ήταν ένας Αυστραλός επισκέπτης, ο οποίος έχασε τη ζωή του στις 17 Μαρτίου, μετά από άτυπα συμπτώματα με ραγδαία επιδείνωση, και ακολούθησε έξι μέρες μετά μία Ισλανδή, λίγο μεγαλύτερη από 70 ετών. Σύμφωνα με το ενημερωτικό δελτίο της Διεύθυνσης Υγείας της Ισλανδίας, η κατάσταση στις 14 Απριλίου διαμορφωνόταν ως εξής: ο αριθμός των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων ανερχόταν σε 1.720, με 723 σε καραντίνα. Η πηγή μόλυνσης ήταν εγχώρια σε 1.375 περιπτώσεις και άγνωστη σε 8. Συνολικά έχουν ληφθεί περίπου 36.339 δείγματα, ενώ η χώρα μετρά 8 νεκρούς. Από τους ασθενείς, 37 νοσηλεύονται σε νοσοκομείο, εκ των οποίων οι 7 σε εντατική θεραπεία και 4 σε αναπνευστήρα. Άλλοι 735 (μεταξύ των οποίων 82 παιδιά) επιτηρούνται κατ' οίκον από το Τμήμα Εξωτερικών Ιατρείων, ενώ έχουν αναρρώσει 1.014 άτομα και έχουν δοθεί 52 εξιτήρια από το νοσοκομείο.

Στις 8 Απριλίου η επιδημική καμπύλη άρχισε να κάμπτεται, καθώς ο αριθμός αυτών που ανάρρωσαν ξεπέρασε εκείνον των νέων κρουσμάτων για δεύτερο 24ωρο στη σειρά. Όλα αυτά δεν θα αποτελούσαν παρά μια ψυχρή στατιστική, αν δεν υπέκρυπταν μια μοναδική στον κόσμο στρατηγική αντιμετώπισης του νέου κορονοϊού.

Πρωταθλητές στα τεστ

Η ισλανδική "συνταγή” για την πανδημία θα μπορούσε να αποκληθεί και "νοτιοκορεατικό μοντέλο σε στεροειδή”, καθώς το μικρό μέγεθος της χώρας, οι επιδόσεις της στη βιοτεχνολογία και η αποτελεσματικότητα του συστήματος περίθαλψης, έχουν επιτρέπει την δωρεάν διενέργεια των περισσότερων (σε αναλογία προς τον πληθυσμό) διαγνωστικών τεστ για τον Sars-Cov-2, από οπουδήποτε αλλού στον κόσμο, ακόμη και μεταξύ ανθρώπων που δεν εμφανίζουν συμπτώματα. Ο πιο πρόσφατος πρόχειρος υπολογισμός θέλει ποσοστό περίπου 10% του γενικού πληθυσμού να έχει υποβληθεί σε τεστ. Καμία άλλη χώρα δεν έχει εφαρμόσει σε τέτοιο βαθμό τη σύσταση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας: Τest, test, test.

Η κεντρική ιδέα συνίσταται στην στοχευμένη απομόνωση των νοσούντων και των ύποπτων κρουσμάτων, τα οποία αναζητούνται "επιθετικά”, μέσω της διαρκούς ιχνηλάτησης των επαφών των ασθενών από ειδική ομάδα ντετέκτιβ, και όχι στο "πάγωμα” της κοινωνικής ζωής, μολονότι βέβαια έχουν ληφθεί μέτρα απαγόρευσης των συναθροίσεων. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι πάνω από 10.000 χιλιάδες οι κάτοικοι της Ισλανδίας οι οποίοι βρέθηκαν για τον ένα ή τον άλλο λόγο σε 14ήμερη καραντίνα. Παράλληλα, την 1η Απριλίου τέθηκε σε κυκλοφορία μία εφαρμογή για κινητά, που επιτρέπει την ιχνηλάτηση πιθανών επαφών με κρούσματα. Η εφαρμογή, εγκεκριμένη από τη Google και την Apple, είχε σχεδόν 75.000 downloads μέσα στις πρώτες 48 ώρες. Ο Ισλανδός ομόλογος του Σωτήρη Τσιόδρα, παιδίατρος-λοιμωξιολόγος Θόρολφουρ Γκούντνασον, που έχει και αυτός μετατραπεί σε αστέρα των ημερών, υποστηρίζει ότι οι αρμόδιες υπηρεσίες της χώρας του προετοιμάζονταν από καιρό για ένα αντίστοιχο ενδεχόμενο και συνεπώς ήταν εύκολο να ενεργοποιηθούν τα σχετικά επιχειρησιακά πλάνα. Πιστεύει, ωστόσο, ότι η κατάσταση δεν θα ξεκαθαρίσει πριν περάσει ο Απρίλιος, αν και με ικανοποίηση αναφέρει ότι τα νέα επιβεβαιωμένα κρούσματα εντοπίζονται κυρίως μεταξύ ατόμων τα οποία ούτως ή άλλως βρίσκονται προληπτικώς σε καραντίνα.

Μολονότι δε οι κρατικοί χειρισμοί ως προς την πανδημία εμφανίζονται να τυγχάνουν της αποδοχής του 90% των Ισλανδών, αισθάνεται και ο ίδιος συχνά την ανάγκη να υπενθυμίζει τη σημασία της τήρησης των πρωτοκόλλων φυσικής αποστασιοποίησης, υγιεινής και αποφυγής των συναθροίσεων. "Μείνετε σπίτι το Πάσχα” συνέστησε, "ο Ιησούς θα δείξει κατανόηση”.

Πολύτιμα ευρήματα

Η βασισμένη στην εντατική διεξαγωγή διαγνωστικών τεστ στρατηγική της Ισλανδίας απέναντι στον Sars-Cov-2 δεν έχει σημασία μόνο ως μέσο διαχείρισης της πανδημίας, αλλά υπήρξε πολύτιμη για την εξαγωγή επιστημονικών συμπερασμάτων για ένα νέο φαινόμενο σε πλήρη εξέλιξη. Το πρώτο από αυτά, το οποίο δεν ξέρει κανείς αν πρέπει να το θεωρήσει καθησυχαστικό ή το ακριβώς αντίθετο, είναι ότι οι μισοί από τους προσβληθέντες από τον κορονοϊό είναι ασυμπτωματικοί – δεδομένο το οποίο προσγειώνει προς τα κάτω το ποσοστό θνητότητας, αλλά φανερώνει και τη δυσκολία χαλιναγώγησης της διασποράς, τουλάχιστον χωρίς μαζική ιχνηλάτηση.

Το δεύτερο εύρημα αφορά τις μεταλλάξεις του Sars-Cov-2, τον οποίο οι Ισλανδοί εντόπισαν σε 40 διαφορετικές παραλλαγές. Υπήρξε μάλιστα και ασθενής που προβλήθηκε από δύο διαφορετικά στελέχη του ιού. Οι επιστήμονες πάντως χαρακτηρίζουν αυτή την "κινητικότητα” αναμενόμενη. Στην καρδιά του εγχειρήματος χαρτογράφησης της εξάπλωσης του Sars-Cov-2 στην Ισλανδία βρίσκεται μια ιδιωτική εταιρεία, η οποία ήδη πρωταγωνιστεί διεθνώς στην σκηνή της βιοτεχνολογίας. Η deCODE Genetics, που διενεργεί τα δωρεάν τεστ σε συνεργασία με το κράτος, ιδρύθηκε το 1996 και διευθύνεται από τον (70χρονο σήμερα) πρώην καθηγητή Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, Κάρι Στέφανσον, αποτελώντας από τον 2012 θυγατρική της αμερικανικής Amgen.

Όπως εξηγεί ο πάντοτε άνετος απέναντι στα media Στέφανσον, τα τυχαία τεστ βοήθησαν να υπάρξει πληρέστερη εικόνα και της διάδοσης και της συμπεριφοράς του κορονοϊού, καθώς εκτός από στελέχη του που παρέπεμπαν, όπως ήταν αναμενόμενο, στα θέρετρα της Ιταλίας και της Αυστρίας, εντοπίσθηκαν και άλλα, που προέλευσή τους είχαν την Βρετανία και τις ΗΠΑ. Η φιλοδοξία του είναι να έχει εντέλει τεσταριστεί το ένα τρίτο του ισλανδικού πληθυσμού, επίτευγμα που με τα αμερικανικά μέτρα θα αντιστοιχούσε σε 115 εκατομμύρια δείγματα.

Η γενετική Τράπεζα

Το κυριότερο, όμως, είναι ότι η deCODE βρίσκεται σε προνομιακή θέση για να μελετήσει τη σχέση της γενετικής προδιάθεσης με την λοίμωξη από τον SARS-Cov-2, εφόσον ήδη διαθέτει στις "τράπεζές” της το γενετικό προφίλ περίπου των μισών Ισλανδών. Αυτό καθιστά την ισλανδική εταιρεία βασικό συμπρωταγωνιστή της διεθνούς πρωτοβουλίας για τη συλλογή γενετικών δεδομένων, που συντονίζει ο Άντρεα Γκάννα του Πανεπιστημίου του Ελσίνκι και έχει ονομαστεί Covid-19 Host Genetics Intiative. Ήδη η κυβέρνηση του Ρέικιαβικ έχει δώσει την άδεια να συμπεριληφθούν τα σχετικά δεδομένα από τα τεστ που διενεργήθηκαν στην Ισλανδία.

Η σχέση του κράτους με την deCODE είναι πάντως μάλλον περιπετειώδης και σημαδεύεται από νομοθετικές πρωτοβουλίες και δικαστικούς αγώνες σχετικά με την διαφύλαξη της ιδιωτικότητας των Ισλανδών, τον εθελοντικό χαρακτήρα της προσφοράς γενετικής πληροφορίας και τους τρόπους διασταύρωσής της με τα ιατρικά μητρώα. Είναι χαρακτηριστικό ότι απαγορεύθηκε η δυνατότητα δημοσιοποίησης της προδιάθεσης για νόσους. Ωστόσο η διαδικτυακά προσβάσιμη, σε όποιον διαθέτει ισλανδικό αριθμό ασφαλιστικού μητρώου, βάση γενετικά δεδομένων Íslendingabók (Το Βιβλίο των Ισλανδών) είναι ιδιαίτερα δημοφιλής. Από το 2013 περιλαμβάνει και εφαρμογή "προειδοποίησης αιμομιξίας”.

Σε μία νησιωτική κοινωνία μικρή και σφιχτοδεμένη τόσο, ώστε οι άνθρωποι να μην έχουν (σταθερά) επίθετα, παρά μόνο πατρωνυμικά, είναι οπωσδήποτε κρίσιμη η εν λόγω πληροφορία. Αλλά αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά καθιστούν την Ισλανδία μεγάλο επιστημονικό και πολιτικό εργαστήρι των χρήσεων της χαρτογράφησης του γονιδιώματος στις σύγχρονες προκλήσεις.

Του Κωστή Ράπτη από το Capital.gr

Οι πιο πρόσφατες Ειδήσεις

Διαβάστε πρώτοι τις Ειδήσεις για πολιτικές εξελίξεις, συνεντεύξεις διασήμων, συμβουλές για αντρική μόδα και συνταγές για φαγητό και πότο στο esquire.com.gr